Mỗi sáng mùa nước nổi, khi sương còn đọng trên lá sen non, chị Tư đã lội xuống ruộng, tay cầm chiếc móc sắt dài, mắt dán xuống mặt nước. Nhìn từ xa, chị như một chấm nhỏ trong mênh mông đồng sen Đồng Tháp Mười, nơi cứ vào khoảng tháng 8 đến tháng 11 là mùa thu hoạch củ sen bắt đầu.
“Củ sen dưới bùn chứ không nổi trên mặt như bông sen đâu nghen,” chị cười nói, miệng lấm lem bùn nhưng ánh mắt sáng rỡ. “Phải mò, phải rút, phải cảm nhận bằng tay.”
Tôi từng nghĩ việc thu hoạch củ sen chỉ đơn giản như đào khoai. Nhưng không. Đây là một nghề – đúng nghĩa – với kỹ năng, kinh nghiệm, và cả sự đồng cảm với đất. Người làm phải có “con mắt bùn”, tức là nhìn nước đoán được dưới đó có gì. Họ phải biết mùa nào củ béo, rễ dài, đất nào dễ rút củ, đất nào dễ gãy.
Chị Tư kể, có lần rút củ bị gãy giữa chừng, tiếc hùi hụi: “Củ sen mà gãy là mất giá liền, thương lái không chuộng. Mình lội nguyên buổi, rút được chục ký mà gãy một nửa thì coi như công toi.”
Củ sen ngon là củ thẳng, trắng, không bị dập. Để có được những củ như thế, người làm phải “nâng như nâng trứng, hứng như hứng hoa”. Mỗi củ được kéo lên nhẹ nhàng qua từng lớp bùn, rửa sơ bằng nước ruộng, xếp ngay ngắn lên xuồng.
Có hôm tôi theo ghe chị Tư vào ruộng sen từ lúc trời còn nhá nhem. Cái lạnh của sớm sớm lội bùn, cái mùi ngai ngái của bùn non và mùi thơm thoang thoảng của hoa sen tàn lẫn vào nhau, tạo nên một cảm giác vừa vất vả, vừa nên thơ. Tôi hỏi: “Chị làm nghề này bao lâu rồi?” – “Hồi mới 16 tuổi là đi lội theo má rồi. Giờ hơn 40, chắc cũng ngót nghét gần 30 năm lội bùn.”
Ba mươi năm gắn bó với ruộng sen – một đời người. Trong ánh mắt chị, nghề này không chỉ là kế sinh nhai mà còn là một phần ký ức, một phần máu thịt. “Con mình đi học thành phố, tụi nó sợ bùn, không thích nghề này. Nhưng mình thì thấy thương nó lắm. Mùa nào không được lội là nhớ tay nhớ chân à.”
Nghe vậy, tôi chợt thấy thương những bàn tay sạm nắng, những vết chai cứng trên ngón tay chị. Nghề này không ồn ào, chẳng ai vỗ tay tán thưởng, nhưng lại là gốc rễ để bao món ngon đi vào bữa cơm người Việt: canh củ sen hầm xương, củ sen sấy ăn vặt, củ sen kho tương…
Củ sen còn là một phần văn hóa – của miền Tây, của người Việt. Nó nằm trong tranh dân gian, trong những mâm cỗ ngày tết, trong các món chay an lành. Nhưng ít ai biết được đằng sau sự thanh tao đó là mồ hôi người nông dân lấm bùn lội ruộng.
Lúc chia tay chị Tư, chị dúi vào tay tôi một củ sen còn ướt bùn: “Mang về nấu canh. Ngọt lắm. Sen ruộng nhà chị là sen gốc, không thuốc.” Tôi cười cảm ơn, trong lòng dâng lên một niềm biết ơn khó tả – với người nông dân, với đất đai, và với chính củ sen mộc mạc ấy.
Sen Đại Việt – Tinh Hoa Sen Việt
